Tatev monastırı (erm. Տաթևի վանք Tat'evi vank' ) – Ermənistan Respublikasının Sünik mərzi ərazisində, Tatev kəndi yaxınlığındakı böyük bazalt qayanın üzərində inşa olunmuş IX əsr monastırıdır. Müasir dövrdə Tatev sözü əsasən monastırla əlaqəli olaraq işlədilir. Monastır kompleksi əsrlərdir ki, Oxçu çayının (Vorotan çayı) sahilində ucalmaqdadır. Sünik kilsəsinin mərkəzi olan Tatev bölgənin tarixində mühüm rol oynamışdır.
XIV-XV əsrlərdə Tatev monastırı orta əsrlərin ən mühüm erməni universitetlərindən biri olan Tatev Universitetinə ev sahibliyi etmiş, burada elm, din, fəlsəfə tədris edilmiş, kitabların üzü köçürülmüş və miniatürçü rəssamlar çalışmışdır. Erməni tarixinin ən çətin dövrlərində (ermənilərin yaşadığı ərazilər türk sülalələrinin qurğunu dövlətlərin hakimiyyəti altında olduğu orta əsrlərdə) Tatev Universitetinin alimləri erməni mədəniyyətinin qorunub saxlanmasında mühüm rol oynamışlar.
Müasir dövrdə monastır Sünikin əsas turistik obyektidir. 2010-cu ildə Tatevi Halidzor kəndi ilə birləşdirən “Tatev qanadları” adlı kanat yolu çəkilmişdir. Bu kanat dünyanın “ən uzun dayanıqsız ikiqat kanat yolu” kimi Ginnesin Rekordlar Kitabına daxil edilmişdir.
Erməni ənənəsinə görə monastır həvari Müqəddəs Faddeyin bölgədə xristianlığı təbliğ edərkən şəhid olmuş şagirdi Estatiusun şərəfinə adlandırılmışdır. Sonradan onun adı tələffüzdə dəyişərək Tatev formasına düşmüşdür.
Məşhur xalq etimologiyası isə monastır kompleksinə daxil olan əsas kilsə binasının inşası ilə əlaqədardı. Belə ki, kilsənin inşası tamamlandıqdan sonra memarın tələbəsi xaçı ucaltmaq üçün qübbənin üstünə çıxır. Lakin işini tamamlayıb aşağı düşərkən yıxılır və ölməməsi üçün dua edərək Tanrıdan ona qanad verməsini istəyir və bu ifadə erməni dilində “ta tev” şəklində səslənir.
Məbədin adının türk dilində etimologiyasına görə ad "tat" və "ev" sözlərindən ibarətdir. Tat sözü Azərbaycanda qədim dövrlərdən həyat keçirən türklərə (həmçinin Sasanilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycana köçürülmüş irandilli əhaliyə) aid edilməklə yanaşı, "tat ev" ifadəsi "böyük ev" anlamında da işlədilmişdir.
Tatev monastırı Ermənistanın cənub-şərqində, qədim Sünik vilayətinin ərazisində, Gorus şəhəri yaxınlığında, İrəvandan 280 km aralıda yerləşir. Tatev yaylağı hələ xristianlıqdan əvvəl məskunlaşmış və burada paqan məbədi mövcud olmuşdur. IV əsrdə bölgədə xristianlığın yayılmasından sonra paqan məbədinin yerində kiçik xristian kilsəsi inşa edilmişdi.
IX əsrdə Tatevin yepiskop qərargahı elan edilməsindən sonra Tatev monastırının inşasına başlanmışdır. Sünik tarixçisi Stepannos Orbeli özünün “Sünik vilayətinin tarixi” adlı əsərində 848-906-cı illərdə Sünik knyazı Aşot Süni tərəfindən Qeqarqunik hakimi II Qriqor Supan və şahzadə Cagikin dəstəyi ilə köhnə kilsənin yanında yeni kilsənin inşasına başlanmasından bəhs edilir. Sünikin müstəqilliyinin elan olunması ilə Tatevin iqtisadi və siyasi əhəmiyyətinin artmasından sonra Sünik yepiskopu İohannın (Hovannes) müraciəti əsasında çar Aşot Süni ərazidə yeni monastır kompleksinin inşasına qərar verdi.
Lakin, Ermənistan katolikosu I Ananiya Mokaçinin göstəişi ilə Tatevə hücum edən erməni ordusu monastırı dağıtmış, Katolikos Ananiya isə monastırı lənətləmişdir. Sünik knyazı I Vasakın hakimiyyətə gəlməsindən sonra Tatev monastırını yenidən bərpa edilmiş və müdafiə sistemini möhkəmləndirilmişdir. XI əsrdə monastırda 1000-dən çox monax yaşayır, həmçinin çoxsaylı kəndlilər monastıra xidmət edirdi.
1040-cı ildə II Smbat 2000 nəfərlik ordu ilə Şəddadilər sülaləsindən olan Əbüləsvar Şavura qarşı döyüşdə iştirak etmiş və onun məğlub edilməsində mühüm rol oynamışdır. Bunun əvəzinə 1044-cü ildə Ərdəbil, Əhər və Lənkəranın müsəlman əmirləri Sünikə soxularaq onun mədəni-ruhani mərkəzi olan Tatev monastırını ələ keçirmiş, Müqəddəs Qriqori kilsəsi və onu əhatə edən binaları dağıtmışlar. Müsəlmanların geri çəkilməsindən sonra II Smabt ömrünün sonuna kim Sünikin bərpa edilməsi ilə məşğul olmuşdur. 1087-ci ildə V Sünik knyazı Sənəkərimin hakimiyyəti dövründə kompleksin şimalında Müqəddəs Məryəm ana kilsəsi inşa olunmuşdu.
XII əsrdə Səlcuqluların Cənubi Qafqaza yürüşləri zamanı və 1136-cı ildə baş vermiş zəlzələdə monastır kompleksi ciddi dağıntılara məruz qalmışdı. 1170-ci ildə monastır kompleksini ələ keçirən Səlcuqlular yanğın törətmişdilər və bu zaman monastırda saxlanan 10.000-dən çox əlyazma yanaraq məhv olmuşdu. XII əsrin sonlarında yepiskop Stepannosun göstərişi ilə monastır kompleksi yenidən bərpa olunmuşdu.
Monqolların Azərbaycanda hakimiyyəti dövründə və Hülakülər sülaləsi zamanında monastır kompleksi vergilərdən azad edilmişdi. Sünikin yerli sülaləsi olan Orbelilərin dəstəyi ilə monastır əvvəlki iqtisadi gücünü bərpa etmişdi. 1286-cı ildə monastırın Orbelilərin nəzarəti altına keçmiş və Mitropolit təyin olunan Stepannos Orbeli Sünik kilsəsinin yeparxiyalarını vahid mərkəz ətrafında birləşdirməyə çalışmışdır. XIV əsrdə Tatev Universitetinin əsasının qoyulmasından sonra Tatev monastırı həm də böyük mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdir.
Teymurun Sünikə hücumu (1381-1387) zamanı talanmış və yandırılmış Tatev monasıtırı tabeliyində olan ərazilərin də böyük bir hissəsini itirmişdir. 1434-cü ildə Teymuri Sultan Şahruxun Azərbaycana yürüşü zamanı Tatev növbəti dəfə zərbə almışdır.
XVII-XVIII əsrlərdə Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə kompleksdə monastır həyatı yenidən canlanmağa başlamış, kompleksdə bərpa işləri həyata keçirilmiş və bir neçə yeni bina inşa olunmuşdur. 1796-cı ildə Ağa Məhəmməd xan Qacarın yürüşü zamanı monastır kompleksi növbəti dəfə zərbə almışdır. 1822-ci ildə Qarabağ xanlığının Çar Rusiyasının tərkibinə qatılmasından sonra 1836-cı ildə Müqəddəs Sinod Alban Həvari Kilsəsi kimi Sünik Kilsəsinin də müstəqilliyinə son qoymuş və Sünik kilsəsi Erməni Qriqoryan Kilsəsinin yeparxiyalarından birinə çevrilmişdir.
1921-ci ildə Tatev monastırında keçirilən toplantıdan sonra Dağlıq Ermənistan Respublikasının qurulması elan edilmişdi. Dövlət Tatev kanyonu, Qarakilsə və Qndevaz ərazilərini əhatə edirdi. Gorus şəhəri tanınmamış dövlətin paytaxtı, Qaregin Njde isə rəhbəri elan edildi.
1931-ci ildə baş vermiş zəlzələ zamanı monastıra ciddi ziyan dəydi, Müqəddəs Pavel və Pyotr kilsəsinin qüvvəsi çökdü və zəng qülləsi dağıldı. Sonrakı dövrdə kilsənin dağılmış hissələri bərpa edilsə də, zəng qülləsi bu günə kimi dağılmış olaraq qalmaqdadır.
Qala divarları ilə əhatə olunmuş Tatev monastır kompleksinə üç kilsə (Müq. Pavel və Pyotr, Müq. Qriqori Maarifçi, Müq. Məryəm), kitabxana, yemək zalı, zəng qülləsi, mavzoley və digər kiçik adminstrativ binalar daxildir.
Müqəddəs Pavel və Pyotr kilsəsi 895-906-cı illərdə inşa edilmişdir. 1043-cü ildə kilsənin cənub divarına bitişik tağlı zal inşa edilmişdi. Bundan qısa müddəs sonra, 1087-ci ildə kompleksi qoruyan qala divarının şimal tərəfində Müqəddəs Məryəm kilsəsi inşa olunmuşdu. 1295-ci ildə Stepannos Orbelinin təşəbbüsü ilə zəlzələ nəticəsində dağılmış Müqəddəs Qriqori Maarifçi kilsəsinin təməlləri üzərində yeni kilsənin inşasına başlanmışdır. 1787-ci ildə Müqəddəs Qriqori kilsəsinin qərb divarı yaxınlığında Qriqor Tatevatsinin mavzoleyi inşa edilmiş, XIX əsrdə isə Müqəddəs Pavel və Pyotr kilsəsinin qərbində zəng qülləsi inşa edilmiş və mavzoleyə vestibül əlavə olunmuşdur.
Bundan başqa monastır, Qavazan kimi tanınan sütuna da malikdir. Bu sütun X əsrdə Müqəddəs Pavel və Pyotr kilsəsinin inşasının tamamlanmasından sonra ucaldılmış və müxtəlif zəlzələlər və hücumlara baxmayaraq toxunulmaz qalmışdır. XIV əsrdə yaşayış, inzibati və digər binalarla yanaşı kompleksin cənub, qərb və şimal tərəflərini əhatə edən qala divarları inşa edilmişdir. XVIII əsrdə kompleksə yepiskop iqamətgahı, rahib hücrələri, yeməkxana binası, mətbəx, çörəkxana və şərab anbarı əlavə edilmişdir. Əsas qala divarlarının yanında dağlı tavanlarla örtülmüş on altı sinif otağı inşa olunmuşdu.
Monastırın qala divarlarından kənarda, şimal-şərqdə zeytun istehsalı yeri vardır. Həmin məkan dörd istehsal otağından ibarətdir ki, onların da ikisi qübbəli saxlama kamerası, ikisi isə tağlı tavanlı istehsal otaqlarıdır. Bu dəyirman bütün Cənubi Qafqazda dövrümüzə çatmış ən yaxşı dəyirmanlardan birdir ki, ora əsrlərin zeytun istehsalı haqqında ətraflı təəssürat yaradır.
Tatev monastırındakı məktəb binaları memarlıq baxımından orta əsrlərin monastır məktəblərinin memarlığına uyğundur.
Müqəddəs Pavel və Pyotr kilsəsi İsanın iki həvarisinin şərəfinə inşa edilib. Bu kilsə həm də Həvarilər kilsəsi və ya kafedral kimi tanınır. Ehtimal ki, bu kilsə özündən əvvəl həmin ərazidə olmuş daha qədim bir kilsənin yerində inşa edilib və qədim kilsənin adını da miras alıb. Kilsənin qərb divarında yepiskop Hovannesin (İohann) sifarişi ilə hazırlanmış və kilsənin inşa tarixi haqqında məlumat verən xaçkar vardır.
Müqəddəs Pavel və Pyotr kilsəsi monastır kompleksində dövrümüzə çatan ən qədim tikilidir. Kilsə yepiskop Hovannesin xeyir-duası, çar Aşot Süninin təşkilatçılığı və maddi dəstəyi, onun həyat yoldaşı Şahzadə Şuşan, həmçinin, Qeqarqunik hakimi II Qriqor Supan və şahzadə Cagikin dəstəyi ilə inşa olunmuşdur.
Kompleksin ərazisində qərbdən şərqə uzanan kilsə dördbucaqlı bazilika formasında inşa edilmişdir. Kilsənin şərq tərəfində iki tərəfdən depozitari ilə əhatə olunmuş apsidanın ortasında altar yerləşir. Mərkəzi qübbə şərqdən iki sütunla dəstəklənisə də, qərbdən əvvəlki tikilinin qalıqlarına söykənir. İki səviyyəli qübbə maili istiqamətdə kirəmitlə örtülmüşdür. Həm daxildən, həm də xaricdən kilsənin divarları yonulmuş daşlarla üzlənmişdir. Divarlarda və qübbədə olan nazik pəncərələr neflərin işıqlandırılmasını təmin edir. Kilsənin şərq fasadında onun inşasında nişlər və nişlərin də üstündə kilsənin inşasını təmin edən çar Aşot Süni və şahzadə Şuşanın ilanlarla əhatə olunmuş portret-barelyefləri var.
930-cu ildə yepiskop Hakob Dvinetsinin xeyir-duası ilə kilsənin interyeri freskolarla bəzədilmişdir. Bu işlə Konstantinopoldan dəvət edilmiş fransız rəssamları və yerli rəssamlar birlikdə məşğul olmuşlar. Əsas fiqurların üzləri şərq cizgilərinə malikdirlər və interyerdəki bütün yazılar erməni dilindədir. Şərq apsidasında taxta çıxmış İsa tələbələri və digər müqəddəslərlə birlikdə təsvir edilmişdir. Qərb divarında məşhər, şimal divarında isə İsanın doğulması təsvirləri çəkilib. Həmin freskaların az bir hissəsi dövrümüzə çatıb.
Müqəddəs Qriqori kilsəsi Müqəddəs Pavel və Pyotr kafedralının cənub divarının yanında inşa edilmişdir. Kilsə 836-848-ci illərdə Sünik şahzadəsi Filippin maddi dəstəyi və sifarişi ilə inşa edilmişdi. XI əsrdə Səlcuqluların yürüşündən sonra kilsə bərpa edilsə də, 1138-ci il zəlzələsi zamanı dağılmışdı. Bir əsrdən artıq xaraba vəziyyətdə qalan kilsə 1295-ci ildə yenidən bərpa edilmişdir.
Müqəddəs Qriqor kilsəsi sadə memarlıq quruluşuna malikdir. Binanın qübbəsi yoxdur. Şimal və cənub tərəfdən üç sütunla dəstəklənən binanın damı maili kirəmitlərlə örtülmüşdür. Kilsənin girişi gözəl həndəsi naxışlarla bəzədilmişdir.
Müqəddəs Məryəm ana kilsəsi (Tanrı anası kilsəsi) kompleksi əhatə edən qala divarlarının şimal tərəfində 1087-ci ildə inşa edilmişdir. Kilsə girişin yanında yerləşən mavzoleyin ikinci mərtəbəsi kimi inşa edilmişdir. 1931-ci ildə baş vermiş zəlzələ zamanı dağılmış kilsə XX əsrdə yenidən bərpa edilmişdir.
Qavazan adlandırılan və kompleksin həyətində ucaldılmış sütun formalı abidə Müqəddəs Üçlüyün şərəfinə inşa edilmişdir. Abidə kafedralın cənubunda yerləşir. Səkkiz metrlik sütun xaç təsvirli daş lövhə ilə tamamlanmışdır. Üzərində çox az naxışı olan yazısız daş inşa olunduğu tarixdən dəyişilməmişdir.
Sütunun inşa olunmasında əsas məqsəd aktiv seysmik zonada baş verəcək zəlzələlər haqqında əvvəlcədən məlumat vermək idi. Hər dəfə tərpənişlərdən sonra sütun öz vertikal formasına qayıdır.
Tatev monastırının feodal quruluşu var idi. İnşa edildikdən sonra bölgənin həyatında mühüm rol oynamağa başlayan monastır böyük təsir qüvvəsinə malik olmaqla böyük ərazilərə və çoxlu kəndlərə malik idi. Monastırın əsasının qoyulması haqqında ilk informasiya Stefannos Orbelinin “Sisakan tarixi” əsərində verilir və tarixçi qeyd edir ki, Sünikin sərhəddləri müəyyən edilib ayırıldıqdan sonra, monastırın əsası şahzadə Filipp Süninin oğlu Aşot Süni tərəfindən qoyulmuşdur.
Bir müddət sonra Suraberd (müasir Svarants), Tamalek, Avelandaşt və başqa kəndlərdə torpağın kəndlilərin öhdəsinə verilməsindən sonra onlar arasında torpağın bölünməsi uğrunda mübarizə başladı. Etirazlar daha da uzanaraq açıq üsyana çevrildi və fasilələrlə 990-cı ilə kimi davam etdi, daha sonra isə Sünik çarı I Vasakın Suraberd kəndini dağıdarak əhalisini müxtəlif ərazilərə köçürməsi ilə başa çatdı. Tarixçilər bu üsyanları təxminən eyni dövrdə baş vermiş Tondrakian üsyanları (IX-XI əsrlər) ilə əlaqələndirirlər.
Tatev monastırı 47 kəndə malik idi və əlavə olaraq 677 kənddən də vergi alırdı. Bu cür iqtisadi imkanlar əvvəllər müstəqil əsasları olan həvari mənşəli Sünik kilsəsinin gücünü bərpa etməsinə və 940-950-ci illərdə yepiskop Hakobun Erməni Qriqoryan Kilsəsinə və Eçmiədzin katolikosuna tabe olmaqdan imtina edərək Sünik kilsəsinin müstəqilliyini elan etməsinə şərait yaratmışdı. Bundan sonra erməni katolikosu Ananiya Mokaçi Tatev monastırının dağıdılması əmrini verərək müstəqil Sünik knyazlığı ərazisinə erməni hərbiçilərini göndərmiş və Tatev monastırını lənətləmişdir. Tatev monastırının Erməni Qriqoryan Kilsəsi tərəfindən dağıdılması və zəiflədilməsindən sonra ətraf kilsələr özlərinin müstəqil yepiskopluqlarını elan etmişdilər. 958-ci ildə katolikos Vahanın təşəbbüsü ilə Sünik kilsəsinin hüquq va hakimiyyəti bərpa edilmişdi. Sünik knyazı I Vasakın hakimiyyətə gəlməsindən sonra Tatev monastırını yenidən bərpa edilmiş və müdafiə sistemini möhkəmləndirilmişdir. 1006-cı ildə yepiskop V Hovannesin hakimiyyəti dövründə Sünik kilsəsi yenidən Erməni Qriqoryan Kilsəsindən asılı vəziyyətə düşmüşdür.
Tatev Universiteti bölgənin mədəni həyatında diqqətəlayiq rol oynamışdır. Özünün “Sünik vilayətinin tarixi” əsərində Stepannos Orbeli monastırın minlərlə qədim əlyazma, sənəd və müqavilələrə ev sahibliyi etməsindən bəhs edir. Tatev monastırı həm də 1390-1434-cü illər arasında fəaliyyət göstərmiş tatev Universitetinə ev sahibliyi etmişdir. Tatev Universiteti təkcə bölgə əhalisi üçün yox, erməni dilini bilən hər kəs üçün (o cümlədən Erməni Qriqoryan Kilsəsinə tabe olan Alban Həvari Kilsəsi mənsubları üçün) mühüm elm mərkəzi olmuşdur.
1340-cı illərdə Qladzor Universitetinin tənəzzülündən sonra Hovan Vorotnetsi Vayots-Zordan ayrılaraq Cuk, Vorotn ərazilərinə gəldi, bu zaman Orbelilər Tatevdə təhsil verməsi qarşılığında ona öz himayələrini təklif edirlər. Voronetsi Qladzor Universitetində əldə etdiyi təcrübədən tatevdə dərs planının hazırlanması, dərslərin təşkili, tələbələrin klassifikasiyası üçün istifadə etmişdi. Bu isə qısa müddətdə Tatevi uğurlu universitetə çevirməkdə kömək etmiş, Ermənistanın müxtəlif regionlarından və Kilikiyadan gənclər buraya axışmağa başlamışdı.
Voronetsi universitetdə üç bölmə yaratmışdı: erməni və xarici kitabların öyrənilməsi, yazı sənətinin öyrənilməsi və musiqinin öyrənilməsi. Birinci bölmədə humanitar və sosial elmlər, fəlsəfə, nitq, qrammatika, ədəbiyyat və tarix öyrədilirdi. İkinci bölmədə kalliqrafiya, kitabların rəssam dizaynı, divar rəsmləri və miniatürlərin çəkilməsi tədris edilirdi. Üçüncü bölmədə isə qədim musiqi və musiqişünaslıq bilgiləri verilirdi.
1388-ci ildə Voronetsinin ölümündən sonra Qriqor Tatevatsi abbat vəzifəsini tutdu. O, universitetin nüfuzunun daha da artmasına nail oldu. Onun rəhbərliyi dövründə tatev özünün ən canlı və yaradıcı dövrünü yaşadı. Tədris olunan mövzulara erməni ədəbiyyatı, Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədidin şərhi və analizi, müqəddəs ataların yazılarının öyrənilməsi, Platon, Aristotel, İskəndəriyyəli Filon və Porfirinin əsərlərinin öyrənilməsi və analizi də daxil idi.
Tatev Universiteti bölgənin əsas elmi və mədəni mərkəzinə çevrilmişdi. Həmin dövrün siyasi təlatümləri, müstəqil Sünik knyazlığının erməni sülalələri tərəfindən sıxışdırılması, Tatev monastırının məruz qaldığı hücumlar və dağıntılar nəzərə alındıqda universitetin fəaliyyəti və uğurlarının dəyəri daha aydın şəkildə üzə çıxır.
Tatev Universiteti ermənilərin Fratres Unitores təsirindən qorunmasında da mühüm rol oynamışdır. Papa XII İohannın Vatikanın təsirini Asiyanın içərilərində doğru və Ermənistanda yayılması tapşırığını həyata keçirməyə çalışan Unitores Dominikan ordeninin yerli qolu idi. Tatev Universitetinin ziyalıları bu qüvvələrin erməni xalqına və Erməni Qriqoryan Kilsəsinə təsirinə qarşı mübarizə aparmışlar.
1375-ci ildə Kilikiya erməni çarlığının süqutundan sonra Qriqor Tatevatsi, daha sonra isə onun izləyiciləri Tovma Mesrobetsi və Hovannes Hermonetsi Erməni Qriqoryan Kilsəsi mərkəzinin Sisdən Eçmiədzinə köçürülməsində mühüm rol oynamışlar. 1441-ci ildə Eçmiədzin Milli Şurasının verdiyi qərarla həmin minillikdə erməni tarixinin ən mühüm hadisələrindən biri gerçəkləşdirildi.
Qriqor Tatevatsinin ölümündən sonra da universitet nüfuzunu qorumağa davam edirdi. Lakin mürəkkəb siyasi və iqtisadi vəziyyət bir müddət sonra universitetin fəaliyyətinin zəifləməsinə, Teymuri Sultan Şahruxun 1434-cü ildə Azərbaycana yürüü zamanı isə tamamilə fəaliyyətini dayandırmasına səbəb oldu.
1995-ci ildə Tatev, Tatevi Anapat və onları əhatə edən ərazilər və Urud vadisi UNESCO-nun ilkin siyahısına daxil edilmişdir.
2010-cu ildə bölgədə turizmin inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə Ermənistan Respublikası Tatev monastırını ətraf ərazilər ilə əlaqələndirən 5750 m uzunluğunda dünyanın ən uzun dayanacaqsız iki tərəfli kanat yolunu çəkib. “Tatev qanadları” adlandırılan bu kanat xətti Tatev monastırından Halidzor kəndinə kimi uzanır. $25 milyon dollar dəyəri olan layihə İsveçin “Doppelmayr/Garaventa group” şirkəti tərəfindən həyata keçirilmişdi.
