Əcəmi Əbubəkr oğlunun dövrümüzə çatmış ən gözəl əsəri olan Möminə xatun türbəsi bu gün də orta əsrlər Naxçıvan şəhərinin əzəmətini əks etdirir. Naxçıvan memarlıq məktəbinin, bədii memarlıq səviyyəsinin bir şahidi kimi Naxçıvanın mərkəzində yüksəlir.
Abidənin üzərindəki kitabədən türbənin 1186-cı ildə Atabəy
Şəmsəddin Eldənizin oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı Möminə
xatunun şərəfinə tikildiyi məlum olur. Monumental, əzəmətli bir
tikinti olan Möminə xatun türbəsi Naxçıvana gələn səyyah və
tacirlərin diqqətini çoxdan bəri özünə cəlb etmiş və abidə bir çox
əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Hələ XIX əsrin əvvəllərində
Naxçıvana gələn Dübua de Monper abidəyə diqqət yetirmiş və onun
kitabələrinin üzünü çıxararaq Peterburqa, akademik Frenə
göndərmişdir. O zamandan bəri müxtəlif alim və şərqşünaslar
türbənin özü və kitabələri haqqında əsərlər nəşr etdirmişlər.
Möminə xatun türbəsi bürcvari Azərbaycan türbələrinin ən
görkəmli nümunəsidir. Zəmanəmizə qədər qalmış hissəsinin hündürlüyü
26 metr olan Möminə xatun türbəsinin xarici örtüyü dağılmışdır.
Onun da 8 metr olduğunu nəzərə alsaq türbə keçmişdə 34 metr
hündürlüyü olan dairəvi bir tikinti olmuşdur.
Abidə yeraltı hissədən və yerüstü qurğudan ibarətdir. Yeraltı
sərdabə hissəsi planda onbucaqlıdır. Sərdabənin quruluşu burada
olduqca maraqlı bir şəkildə həll edilmişdir. Mərkəzdə yerləşmiş
sütundan onbucaqlının hər küncünə bir tağ atılmışdır.
Möminə Xatun türbəsinin əsas hissəsini təşkil edən yerüstü
abidə xaricdən ongüşəli, daxildən isə dairəvidir. Kərpicdən
tikilmiş Möminə xatun türbəsinin quruluşu Yusif Küseyir oğlu
türbəsinə oxşardır. Yəni burada da türbənin bucaqları çıxıntı
şəklində həll edilmiş, səthlər isə batıq vəziyyət almışdır. Lakin
Möminə xatun türbəsində bu memarlıq sxemi olduqca zəngin bir
surətdə işlənmiş və türbənin bütün səthləri memarlıqla rəssamlığın
sintezi şəklində təzahür edir. Möminə xatun türbəsi səthlərinin və
bucaqlarının kitabə və həndəsi ornamentlədən ibarət olan bəzəyi,
gəc üzərindəki nəbati təsvirləri haqqında dəfələrlə monoqrafik
əsərlər yazılmışdır. Türbənin bucaqlarındakı çıxıntılar əsas
etibarı ilə kufi xətlə işlənmiş kitabə ilə örtülmüşdür. Bu
kitabələrin türbənin ümumi quruluşunda nə qədər əhəmiyyətli mövqe
tutduğunu göstərmək üçün təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, bu
kitabələrin ümumi uzunluğu 500 metrə çatır.
Möminə xatun türbəsinin üzərindəki ornament bəzəkləri
sənətkarın tükənməz fantaziyaya malik olduğunu göstərir. Bütün
səthlərin ornamenti müxtəlifdir. Sənətkar təkrara yol verməmişdir.
Lakin onun məharəti orasındadır ki, müxtəlifliklə bərabər bütün
ornamentləri eyni səciyyədə yaratmış və beləliklə, abidənin ümumi
vəhdətini saxlaya bilmişdir.
Səthlərin həndəsi ornamentinin əsasını çoxuclu ulduz və ondan
gedən süvari xəttlər təşkil edir. Burada 5,6,8 uclu ulduzlara və
6,8 bucaqlı quruluşlara təsadüf edilir.
Türbənin ancaq Qərb səthi başqa şəkildə həll edilmişdir. Burada
səth iki yerə bölünmüş, aşağı hissəsində giriş qapısı baştağ
şəklində həll edilmiş, yuxaRı hissəsində, başqa səthlərdə olduğu
kimi ornamental bəzəklər verilmişdir. Memarın adını və abidənin
inşaat tarixini göstərən kitabələr türbənin Qərb səthində,
portaldan yuxarıda göstərilmişdir. Möminə xatun türbəsinin yuxarı
hissəsindəki qurşaq bütün səthləri əlaqələndirir və orada
yerləşdirilmiş kufi xəttin firuzəyi kaşı yerli üzərində olması bu
kitabə qurşağını binanın əhəmiyyətli bir kompozisiya elementinə
çevirir.
Möminə xatun türbəsinin daxilindəki yeganə bəzək ünsürü
türbənin günbəzinin iç tərəfində yerləşdirilmiş dörd böyük
qönçədir. Dairəvi şəkildə olan bu qönçələrin içərisində nəbati
naxışlı rəsmlər və son zaman aydınlaşdırılmış yazılar ornament
şəklində yerləşdirilmişdir. Burada Allah (c.c.), Ömər, Osman, Əli
sözləri yazılmışdır. Görünür memar öz adını da bu adlarla
birləşdirmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, I xəlifə Əbubəkrin
adının memarın atasının adı ilə eyni olması onu belə mürəkkəb
kompozisiya yaratmağa sövq etmişdir.
Məlumdur ki, XII əsrdən çox sonra da Əcəminin Naxçıvanda
yaratdığı abidələr müxtəlif sənətkarlara nəinki ölkə daxilində və
hətta Azərbaycanın sərhədlərindən kənarda da bir nümunə olaraq
qalırdı. Əcəmi Əbubəkr oğlunun yaxın Şərq ölkələrində təsirini
göstərməyə məşhur alman şərqşünası Ernist Ditsin "Türk sənəti
tarixi" əsərində irəli sürdüyü mülahizə çox yaxşı nümunə ola bilər.
O, Anadolu türklərindən olan məşhur Memar Sinanın yaradıcılığından
bəhs edərkən deyir ki, Memar Sinanın İstanbulda tikdiyi bəzi
türbələr, şübhəsiz ki, Naxçıvan türbələrinin təsiri nəticəsində
əmələ gəlmişdir. Memar Sinanın Naxçıvan abidələri ilə necə tanış
olduğunu izah edərkən Dits qeyd edir ki, Memar Sinan ordu mühəndisi
sifəti ilə XVI əsrdə yeniçərilərin səfərlərində iştirak etmiş və
Naxçıvanda olmuşdur.
Türkiyə tədqiqatçıları da bunu qəbul edirlər. Memar Vədat
Dalokay "Toplumcu Sinan" adlı məqaləsində Sinanın İstanbuldakı
Xosrov Paşa türbəsindən bəhs edərkən "Atabəylərdən qalma bir nəfəs
gəlir" yazmışdır.
Bu veb saytında görüntülənən bütün şəkillər sahibləri tərəfindən müəllif hüquqları ilə qorunur. Yuxarıdakı müəllif adını tıklamaq, verilmiş fotoşəkilin orijinal səhifəsinə aparacaqsınız, burada müəllifdən müəllif hüquqları barədə məlumatı yoxlaya bilərsiniz.
Bəzi şəkillər müvafiq şərtlərə və şərtlərə tam uyğun olaraq Flickr, 500px, Instagram və digər açıq API vasitəsilə verilir.